Γεωργία

Χρῆστος Π. Μπαλόγλου

Διδάκτωρ Οἰκονομικῶν Ἐπιστημῶν Πανεπιστημίου Φρανκφούρτης

Ἡ συμβολὴ τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγου

Διευθυντοῦ τοῦ Ἀγροκηπίου Τίρυνθος

στὴν οἰκονομικὴ ἀνάπτυξη τοῦ Ἂργους*

Εἰσαγωγὴ

Θερμὰ συγχαρητήρια ὀφείλω νὰ ἐκφράσω στὸ Διοικητικὸ Συμβούλιο τοῦ γεραροῦ «Συλλόγου Ἀργείων »Ὁ Δαναός»», (1894-2004), βραβευμένου ἀπὸ τὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν1α, πνευματικῆς κυψέλης τοῦ Νομοῦ Ἀργολίδος καὶ τῆς ἀρχαιοτέρας πόλεως τῆς Εὐρώπης, γιὰ τὴν ὀργάνωση τοῦ Συνεδρίου. Χάριτες ὀφείλω στὴν Ὀργανωτικὴ Ἐπιτροπὴ γιὰ τὴν τιμητικὴ πρόσκληση καὶ ἰδιαίτερα στὸν Ὁμότ. Τακτικὸ Καθηγητὴ τῆς ΣΣΕ, Κύριο Σάββα Σπέντζα, Πρόεδρο τῆς Ὀργανωτικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ Συνεδρίου. Δράττομαι τῆς εὐκαιρίας νὰ ἀσχοληθῶ μὲ μία ἐπιφανῆ προσωπικότητα τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους ἀπὸ τῆς ἱδρύσεώς του, τὸν Γρηγόριο Παλαιολόγο, ὁ ὁποῖος ἄφησε ἀνεξίτηλη τὴν παρουσία του στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τοῦ Ἂργους. Ὁ Γρηγόριος Παλαιολόγος ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς πλέον ἐξέχουσες προσωπικότητες τῆς Καποδιστριακῆς περιόδου καὶ τῶν πρώτων ἐτῶν τῆς βασιλείας τοῦ Ὄθωνος. Γεωπόνος, γεωργοοικονομολόγος, οἰκονομολόγος, ἀλλὰ καὶ λογοτέχνης, ἐκδότης περιοδικοῦ, συνέβαλε ἀπὸ τὴ θέση του καὶ μὲ τὶς δυνάμεις του στὴν προαγωγὴ τῆς γεωργικῆς οἰκονομίας τῆς χώρας. Ἡ πρώτη ἑνότητα παρουσιάζει τὰ βιογραφικὰ στοιχεῖα τοῦ Παλαιολόγου ποὺ σχετίζονται μὲ τὶς σπουδές του στὴν Εὐρώπη καὶ τὸ ἔργο του ἕως τὴν ἄφιξή του στὴν Ἑλλάδα. Ἡ παρουσία καὶ συμβολὴ τοῦ Παλαιολόγου ἀποτιμῶνται μέσα στὸ πλαίσιο τῆς γεωργικῆς πολιτικῆς τοῦ Καποδίστρια (Ἑνότητα 2). Δὲν εἶναι μικρότερης σημασίας καὶ ἡ παρουσία τοῦ Κωνσταντινουπολίτη λογίου κατὰ τὴν περίοδο διακυβερνήσεως τῆς χώρας ἀπὸ τὴν Ἀντιβασιλεία καὶ τὸν Ὄθωνα (Ἑνότητα 3). Ἡ τετάρτη ἑνότητα παρουσιάζει, γιὰ λόγους πληρότητος, τὸν λογοτέχνη Παλαιολόγο. Τὰ Συμπεράσματα ἀνακεφαλαιώνουν τὰ πορίσματα τῆς ἐρεύνης.

Βιογραφικὰ στοιχεῖα¹

Γεννημένος στὰ τέλη τοῦ 18ου αἰῶνα –πιθανὸν τὸ 1794– στὴν Κωνσταντινούπολη, μεγάλωσε στὴ Βλαχία, ἀφοῦ ὁ πατέρας του διετέλεσε ἐπιτετραμμένος τοῦ ἡγεμόνα τῆς Βλαχίας στὴν Ὀθωμανικὴ Πύλη, σπούδασε στὴν Πατριαρχικὴ Ἀκαδημία καὶ στὴ συνέχεια μὲ δαπάνες τῆς «Φιλελληνικῆς Ἑταιρείας τῶν Παρισίων» παρακολούθησε θεωρητικὰ καὶ πρακτικὰ μαθήματα Γεωπονικῆς στὴν Ἀγγλία, Γαλλία, Γερμανία καὶ Ἐλβετία. Τὶς χῶρες αὐτὲς φαίνεται ὅτι τὶς γνώρισε πραγματικά, ὅπως μαρτυρεῖται ἀπὸ τὸ ἔργον του μὲ τὸν τίτλο Πολυπαθής. Τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ νέοι της ἐποχῆς τοῦ Παλαιολόγου ἀκολουθοῦσαν συνήθως σπουδὲς Ἰατρικῆς καὶ Νομικῆς, ἐνῶ αὐτὸς ἀκολούθησε σπουδὲς Γεωπονικῆς, ἀποδεικνύουν μία διαφορετική, ξεχωριστὴ προσωπικότητα. Στὴν Ἀγγλία μεταβαίνει γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴ μεσολάβηση τῆς ἀγγλικῆς κυβερνήσεως γιὰ νὰ τοῦ ἀποδοθοῦν κάποια κτήματά του στὴ Βλαχία, γεγονὸς ποὺ θὰ τοῦ ἔδινε τὴν οἰκονομικὴ δυνατότητα νὰ τελειοποιήσει τὶς γνώσεις του στὴν ἀγγλικὴ γλῶσσα καὶ νὰ παρακολουθήσει μαθήματα «πολιτικῆς»². Οἱ προσπάθειες του αὐτὲς δὲν τελεσφόρησαν, προσπάθησε νὰ διδάξει ἔναντι ἀμοιβῆς τὴν ἑλληνικὴ στὸ Cambridge,χωρὶς ὅμως σημαντικὰ ἀποτελέσματα, καὶ τελικὰ μετέφρασε στὴν ἀγγλικὴ τὸ θεατρικὸ ἔργο τοῦ Ν.Σ. Πίκκολου³, Ὁ θάνατος τοῦ Δημοσθένους, ἔργο ποὺ ἔχει ὡς σκοπὸ νὰ εὐαισθητοποιήσει τὴ συνείδηση τῶν Ἂγγλων οὐμανιστῶν ἀπέναντι στὴν ἑλληνικὴ ὑπόθεση⁴.

Τὸ 1827 δηλώνει στὸν πρόλογο τοῦ βιβλίου του Esquisses de moeures turques de XIXe siecle, τυπωμένου στὸ Παρίσι, ὅτι ἔχει περατώσει τὶς σπουδές του καὶ ἑτοιμάζεται νὰ ἀναχωρήσει. Ὅμως, ἡ ἀναχώρησή του δὲν πραγματοποιήθηκε, ἐπειδὴ τὰ δυὸ ἑπόμενα ἔτη τὸν συναντοῦμε ἀκόμα στὴ Γαλλία ὡς ὑπότροφο τῆς «Societe Philanthropique en faveur des Grecs» στὸ Παρίσι καὶ εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς σπουδαστὲς γιὰ τὸν ὁποῖο γίνονται θερμὲς συστάσεις πρὸς τὸν Καποδίστρια, ὁ ὁποῖος εἶχε ἐνδιαφερθεῖ γιὰ νέους ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ χρησιμοποιηθοῦν στὴν ἀνασυγκρότηση τῆς Ἑλλάδος⁵.

Τὸ 1828 ἐκδίδει μὲ δαπάνες τῆς «Φιλελληνικῆς Ἑταιρείας» τὸ ἔργον του μὲ τίτλο Ἑρμηνεία τῆς καλλιεργείας τοῦ γεωμήλου (Paris: F. Didot). Ὁ ἴδιος ὁ Παλαιολόγος ὁμολογεῖ ὅτι ὅσα γράφει γιὰ τὸ φυτό, ἀποτελοῦν γνώσεις ποὺ τὶς ἀπέκτησε ἀπὸ τὴν μελέτη τῶν καλυτέρων συγγραφέων γιὰ τὸ ἴδιο θέμα, ἡ διετὴς διατριβή του σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ πλέον γνωστὰ Γεωργικὰ Καταστήματα τῆς Εὐρώπης,τοῦ Ροβελίου, καθὼς καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι γνώρισε τὴν καλλιέργεια τοῦ γεωμήλου στὴν Ἀγγλία καὶ Γερμανία.

Τὸν ἑπόμενο χρόνο, τὸ 1829, ὁλοκληρώνει τὶς γεωπονικές του σπουδὲς καὶ ἐπιστρέφει στὴν Ἑλλάδα, ἕτοιμος νὰ προσφέρει στὴν ἀνασύνταξη τοῦ νεοτεύκτου ἑλληνικοῦ κράτους⁶. Ἡ ὁποιαδήποτε συνεισφορὰ του ὡς Διευθυντοῦ τοῦ Ἀγροκηπίου τῆς Τίρυνθος πρέπει νὰ ἀποτιμηθεῖ μέσα στὰ πλαίσια τῆς γεωργικῆς πολιτικῆς τοῦ Καποδίστρια.

Πτυχὲς τῆς γεωργικῆς πολιτικῆς τοῦ Καποδίστρια

Τὸ ἔργο τῆς ἀναδημιουργίας τοῦ Καποδίστρια ἀρχίζει μὲ ἀνεπαρκέστατα καὶ πενιχρότατα ἐφόδια, ἀρκεῖ νὰ σκεφθεῖ κανεὶς ὅτι ὁ σχετικὰ εὐκατάστατος θεωρούμενος χωρικὸς διέθετε ἕνα ἡσιόδειο ἄροτρο, ἕνα ζεῦγος βοδιῶν γιὰ τὴν καλλιέργεια τῆς γῆς καὶ μερικοὺς ὄνους γιὰ τὴν μεταφορὰ τῶν προϊόντων ἀπὸ τοὺς ἀγρούς⁷. Οἱ περισσότεροι ἦσαν ἀναγκασμένοι νὰ καλλιεργοῦν τὴ γῆ μὲ τὴ σκαπάνη καὶ τὴν τσάπα. Ἡ καλλιέργεια τῆς σικάλεως καὶ τῆς βρώμης ἦταν ἄγνωστη καὶ μόνη διαδεδομένη καλλιέργεια ἦταν τῆς κριθῆς καὶ τοῦ σίτου. Τὰ γνωστὰ εἰσοδήματα τῆς Ἑλλάδος, ἡ σταφίδα καὶ οἱ ἐλιές, εἶχαν σημαντικὰ μειωθεῖ. Σ’ αὐτὸ συνετέλεσαν ἀνεπιφύλακτα οἱ δηώσεις καὶ οἱ καταστροφὲς ποὺ συνετελέσθησαν ἀπὸ τὴν εἰσβολὴ καὶ παραμονὴ τοῦ Ἰμπραήμ στὴν Πελοπόννησο⁸.

Ἔκδηλο εἶναι τὸ ἐνδιαφέρον καὶ ἡ ἀγάπη τοῦ Καποδίστρια γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῆς γεωργίας. Ἔχοντας ὁ ἴδιος παρακολουθήσει κατὰ τὸ χρόνο τῶν σπουδῶν του στὴν Πάδοβα μαθήματα Πειραματικῆς Γεωργίας τοῦ Καθηγητῆ Pietro Arduino (1728-1805), ὁ ὁποῖος διηύθυνε τὸ πρότυπο πειραματικὸ φυτοκομεῖο⁹ καὶ ἔχοντας ἐπισκεφθεῖ τὰ σύγχρονα γιὰ τὴν ἐποχὴ τους Ἀγροκήπια καὶ Γεωργικὰ Καταστήματα στὴν Ἐλβετία καὶ Γερμανία¹⁰, θὰ διατρανώσει ὅτι οἱ γεωργοὶ εἶναι ἡ μόνη παραγωγικὴ τάξη, ποὺ ἀξίζει τὴ συμπάθεια καὶ τὴν ὑποστήριξη τῆς Κυβερνήσεως. Ἀντίστοιχη ἄποψη ἐκφράζει καὶ ὁ συγγραφέας τῆς Ἑλληνικῆς Νομαρχίας¹¹, ὁ ὁποῖος τοὺς χαρακτηρίζει ὡς «ἡ σεβασμιωτέρα τάξις μιᾶς πολιτείας, ὁ σταθερώτερος πόρος τῆς πολιτικῆς εὐτυχίας…»¹¹. «Μόνους τοὺς χωρικοὺς καὶ τοὺς βιομηχάνους (sc. βιοτέχνες)», γράφει ὁ Τρικούπης¹², «ἐθεώρει ἀξίους τῆς ἀγάπης καὶ προστασίας του, καὶ ἔλεγεν ἀναφανδόν, ὅτι πρὸς τὸ συμφέρον μόνων αὐτῶν ἀπέβλεπεν ἡ κυβέρνησίς του»¹². Τοὺς γεωργοὺς θεωροῦσε ὡς τοὺς πλέον πιστοὺς συμμάχους γιὰ νὰ πλήξει τὴ δύναμη τῶν κοτζαμπάσηδων. Τὴ συστηματικὴ καλλιέργεια τῆς γῆς θεωροῦσε ὡς τὴν πλέον ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιὰ τὴν μελλοντικὴ εὐδαιμονία τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ¹³.

Ὁ Καποδίστριας, συνεπικουρούμενος ἀπὸ τὶς τοπικὲς ἀρχές, προσκαλεῖ τοὺς γεωργοὺς νὰ ἐπιστρέψουν πίσω στὶς κατεστραμμένες πατρίδες τους, καὶ μὲ τὸ αἴσθημα τῆς ἀσφαλείας νὰ ἐπιδοθοῦν στὰ εἰρηνικά τους ἔργα¹⁴. Ἀρωγὸς στὴν προσπάθειά του αὐτὴ εἶναι οἱ ἐνισχύσεις εἴτε σὲ χρῆμα εἴτε σὲ εἶδος τῶν κυβερνήσεων τῶν Μ. Δυνάμεων καὶ τῶν φιλελληνικῶν ἑταιρειῶν¹⁵. Πράγματι, ὁ Κυβερνήτης διανέμει στοὺς γεωργοὺς βόδια, σπόρους καὶ ἐργαλεῖα, προπάντων ἄροτρα¹⁶.

Ὁ Καποδίστριας διαβλέπει τὴν οἰκονομικὴ σημασία καὶ ἀξία τῆς τεχνικῆς ἐκπαιδεύσεως, ἰδιαίτερα στὸν πρωτογενῆ τομέα. Μὲ τὴν ἐκπαίδευση καὶ τεχνικὴ κατάρτιση τῶν γεωργῶν θὰ προαχθεῖ ἡ γεωργία καὶ κατ’ ἐπέκταση ἡ ἐθνικὴ οἰκονομία¹⁷. Στὰ πλαίσια αὐτὰ ἐντάσσεται ἡ εἰσαγωγὴ τῆς καλλιεργείας τῶν γεωμήλων μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Ἰρλανδοῦ γεωπόνου Stevenson, ἡ εἰσαγωγὴ νέων τεχνικῶν μέσων γιὰ τὴν ἄροση τῶν ἀγρῶν, ἡ ἵδρυση τῆς πρώτης Γεωργικῆς Σχολῆς στὴν Τίρυνθα καὶ προτύπου ἀγροκηπίου¹⁸. Ἡ τοποθέτηση τοῦ Παλαιολόγου στὴ διεύθυνση τῆς Σχολῆς ὑπῆρξε καθοριστικὴ γιὰ τὴν προαγωγὴ τῆς γεωργίας.

Ἡ ἐπιλογὴ καὶ τοποθέτηση τοῦ Παλαιολόγου ὡς Διευθυντοῦ τοῦ Ἀγροκηπίου Τίρυνθος

Στὰ τέλη τοῦ 1828 ὑπογράφει ὁ Καποδίστριας τὸ διορισμὸ τοῦ Παλαιολόγου ὡς Διευθυντοῦ τοῦ Ἀγροκηπίου. Ὁ Παλαιολόγος ἀναπτύσσει μεγάλη δραστηριότητα καὶ μεταβάλλει τὸ σχολεῖο σὲ ὑποδειγματικὸ ἀγροκήπιο. Ἡ φιλοδοξία τοῦ Παλαιολόγου, καθὼς καὶ τοῦ Καποδίστρια ἦταν νὰ μυήσουν τὸν ἑλληνικὸ λαὸ στὶς σύγχρονες ἐξελίξεις τῆς γεωργίας. Τὸ ἰδανικὸ τῶν δυὸ ἀνδρῶν ἦταν νὰ ἀνυψωθεῖ ὅσον τὸ δυνατὸν συντομώτερα ὁ ἑλληνικὸς λαὸς στὸ ἐπίπεδο τῶν λαῶν τῆς Δύσεως¹⁹. Ὁ Καποδίστριας αἰσθανόταν μεγάλη χαρὰ καὶ ἱκανοποίηση, ὅταν μὲ δαπάνες τοῦ φιλέλληνα Eynard καὶ μὲ διευθυντὴ τὸν Παλαιολόγο κατώρθωσε νὰ ἀνοικοδομήσει στὴν Τίρυνθα τὴν πρώτη Γεωργικὴ Σχολή²⁰. Στόχος τῆς Σχολῆς ἦταν νὰ δείξει στοὺς κατοίκους τὴν ὠφέλεια τῆς γεωργίας καὶ τῶν τελειοποιουμένων ἐργαλείων, νὰ φέρει νέα ζῶα στὸ κράτος, νὰ πολλαπλασιάσει τὰ δένδρα, νὰ βελτιώσει τὴν ἀμπελουργία, οἰνοποιΐα, ἐλαιοποιΐα, μεταξουργία κ.τ.λ. Ἐπίσης ἀποσκοποῦσε στὴν μόρφωση καὶ διαπαιδαγώγηση τῶν γεωργῶν μὲ τὶς συγχρόνους μεθόδους τεχνικῆς καὶ παράλληλα τὴν ὕπαρξη τῆς δυνατότητος νὰ μεταδώσουν στοὺς ὑπολοίπους Ἕλληνες τὶς γνώσεις καὶ δεξιότητες ποὺ εἶχαν ἀποκτήσει ἀπὸ τὴ φοίτησή τους στὴ Σχολή.

Παρ’ όλο ποὺ τὸ φθινόπωρο τοῦ 1829 θεωρεῖται ὁριστικὴ ἡ ἵδρυση τοῦ Ἀγροκηπίου, ἐν τούτοις τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1830 δὲν εἶχε ἀκόμα ὁλοκληρωθεῖ ἡ πλήρης ἐγκατάστασή του. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἐπιβεβαιώνεται ἀπὸ τὴν ἐπιστολὴ τοῦ Καποδίστρια τῆς 20ης Φεβρουαρίου 1830 πρὸς τὸν Eynard, στὴν ὁποία τοῦ ἐπισημαίνει: «Κατασκευάζεται ἡ σύσταση ἑνὸς προτύπου γεωργικοῦ ἀγροκηπίου, γιὰ τὸ ὁποῖο χρησιμοποιήθηκε ἀξιόλογη γῆ μεταξὺ Ναυπλίου καὶ Ἄργους. Τὰ ἄροτρα τὰ ὁποῖα ἔχουν ἔλθει ἀπὸ τὴ Γαλλία, χρησιμοποιήθησαν ἀρκετά. Μᾶς ἀπομένει νὰ κατασκευάσουμε τὸ οἴκημα, τὶς ἀποθῆκες, τὰ ζωοστάσια, τὰ ἐργαστήρια καὶ νὰ ἀγοράσουμε βοοειδῆ. Ἐὰν ὁλοκληρωθεῖ τὸ ἔργο αὐτό, θὰ βοηθήσει σὲ μέγιστο βαθμὸ τὴ βελτίωση τῆς γεωργίας τοῦ τόπου. Γιὰ τὴ διαδικασία αὐτὴ μεγάλη ἦταν ἡ συμβολὴ τοῦ Κυρίου Παλαιολόγου γι’αὐτὸ καὶ τὸν εὐχαριστοῦμε πολύ».

Ὁ Παλαιολόγος εἶναι ἐκεῖνος ποὺ θὰ προκρίνει τὸν τόπο ἐγκαταστάσεως τοῦ Ἀγροκηπίου. Ἡ τοποθεσία ποὺ ἐπιλέχθηκε γιὰ τὴν ἐγκατάσταση τοῦ Καταστήματος καὶ τοῦ Ἀγροκηπίου ἦταν μεταξὺ Ἄργους-Ναυπλίου, πάνω στὸν μεγάλο δρόμο. Ὁ δρόμος εἶχε προοπτικὲς νὰ γίνει βαθμιαῖα ἐφάμιλλος τῶν εὐρωπαϊκῶν, ἔτσι ὥστε νὰ διευκολύνει τὴ διέλευση τῶν ἁμαξιῶν, καθὼς καὶ τὴν ἐπικοινωνία μεταξὺ τῶν δύο πόλεων. Στὴ θέση αὐτὴ καὶ εἰδικώτερα πρὸς τὴν πλευρὰ τῆς θαλάσσης ὑπῆρχαν ἀρκετοὶ βάλτοι, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ἀποξηρανθεῖ καὶ θὰ μποροῦσαν νὰ ἀποκατασταθοῦν σὲ πολλὰ καὶ γόνιμα χωράφια. Ποτάμια καὶ πηγάδια δὲν ὑπῆρχαν κοντὰ στὴν περιοχή, ἐπειδὴ ὅμως ὁ τόπος ἦταν χαμηλός, τὸ νερὸ θὰ μποροῦσε νὰ βρεθεῖ καὶ νὰ ἐξαντληθεῖ εὔκολα. Οἱ πέτρες τῶν ἐρειπίων τῆς Τίρυνθος θὰ χρησίμευαν γιὰ τὴν κατασκευὴ τῶν ἀναγκαίων οἰκοδομῶν. Οἱ οἰκοδομὲς αὐτὲς θὰ ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὸ κτίριο, στὸ ὁποῖο θὰ στεγάζεται ὁ διευθυντής, οἱ ἐπιστάτες καὶ οἱ ὑπηρέτες γεωργοί, ἀπὸ ἕνα ἀγελαδοστάσιο, ἕνα προβοτοστάσιο, τοὺς στάβλους τῶν βοδιῶν καὶ ἀλόγων, ἀπὸ μία σιτα ποθήκη, ἕναν ἀχυρώνα, τὸ τμῆμα παραγωγῆς οἴνου, μετάξης καὶ τυριοῦ. Ἐπίσης, θὰ ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ σχολεῖο καὶ τὸ Ὀρφανοτροφεῖο, ὅπου θὰ κατοικοῦν καὶ θὰ διδάσκονται τὴ γεωργία εἴκοσι περίπου ἄποροι νέοι. Κοντὰ στὸ κατάστημα θὰ προσδιορισθεῖ μέρος τῆς γῆς, τὸ ὁποῖο θὰ ἑτοιμάζεται γιὰ νὰ δεχθεῖ σπόρους καὶ φυτὰ διαφόρων δένδρων.

Ἕνας δεύτερος σκοπὸς τοῦ Καταστήματος εἶναι ἡ διδασκαλία τῆς χρήσεως τῶν διαφόρων τελειοποιημένων ἐργαλείων καὶ εἰδικότερα ἀρότρων, τὰ ὁποία ἀπέστειλαν οἱ Φιλέλληνες τῆς Γαλλίας. Ὁ Παλαιολόγος ὑπῆρξε ὁ πρῶτος εἰσηγητὴς εἰσαγωγῆς προηγμένης τεχνολογίας στὴν Ἑλλάδα, ἡ ὁποία θὰ βελτιώσει τὴν παραγωγή, ἀλλὰ καὶ τὴν ποιότητα τῶν παραγομένων προϊόντων, ποὺ θὰ συντελέσουν στὴ διατροφὴ τοῦ χειμαζομένου ἀπὸ τὴν πεῖνα λαοῦ ²¹.

 Οἱ ἀπόψεις τοῦ Παλαιολόγου περὶ Γεωργίας

Ἐνωτισμένος ὁ Παλαιολόγος ἀπὸ τὴν προτροπὴ καὶ θέση τοῦ Ξενοφῶντος στὸν Οἰκονομικό, ὅτι ἡ γεωργία εἶναι ἡ «μήτηρ πασῶν τῶν τεχνῶν»²², ὑποστηρίζει ὅτι ἡ γεωργία εἶναι ἡ πρώτη τέχνη ποὺ ἐφεῦρε ὁ ἄνθρωπος. Ἀκολουθώντας τὸ σχῆμα τῶν σταδίων ἐξελίξεως τοῦ ἀνθρωπίνου βίου ἀπὸ τὸν πρωτόγονο τρόπο διαβιώσεως, ὅπου αὐτόδοτα ἔδιδε τὰ ἀγαθὰ ἡ φύση ἕως τὴν ἐμφάνιση τοῦ πολιτισμένου βίου²³, θὰ διακηρύξει τὴ συμβολὴ τῆς γεωργίας, μέσω τῆς ὁποίας ὁ ἄνθρωπος μετέβη ἀπὸ τὸν ἄγριο στὸν πολιτισμένο βίο²⁴. Ἡ γεωργία ὡς πηγὴ τῆς βιομηχανίας καὶ τοῦ ἐμπορίου εἶναι ἡ βάση τῆς δυνάμεως καὶ τῆς ἀνεξαρτησίας τῶν ἐθνῶν. Ἡ πολύτιμη αὐτὴ τέχνη, ἡ ὁποία ἦταν πολὺ παραμελημένη στὴν Ἑλλάδα ἔχει ἀνάγκη μεταρρυθμίσεως καὶ βελτιώσεως²⁵.

Καίρια καὶ χωρὶς μικρότερη σημασία εἶναι ἡ συνεισφορὰ τοῦ Παλαιολόγου στὸ διαφωτισμὸ τοῦ λαοῦ γιὰ ἀγροτικὰ θέματα καὶ εἰδικότερα στὸν τρόπο καλλιεργείας καὶ ἐπεξεργασίας διαφόρων προϊόντων. Γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτὸ συνέγραψε μία σειρὰ ἄρθρων στὴν Γενικὴ Ἐφημερίδα τῆς Ἑλλάδος (ΓΕΕ)²⁶ ὑπὸ τὸν γενικὸ τίτλο «Γεωργία» καὶ μὲ ὑπότιτλο τὸ ἐρευνώμενο θέμα. Ἄξιον προσοχῆς εἶναι τὸ ἄρθρο του μὲ τὸν τίτλο «Γεωργία», τὸ ὁποῖο δημοσιεύθηκε στὴ Γενικὴ Ἐφημερίδα τῆς Ἑλλάδος²⁷ καὶ αὐτοτελῶς²⁸ καὶ ἐπέχει θέση πλήρους γεωργικοῦ προγράμματος τῆς Ἑλλάδος. Παράλληλα, προτίθετο καὶ ὁ ἴδιος νὰ διδάξει τὴ γεωργία σὲ δημόσια ἁπλὰ μαθήματα, πρᾶγμα ποὺ ὅπως φαίνεται δὲν πραγματοποιήθηκε²⁹.

 Ἡ ἀπομάκρυνση τοῦ Παλαιολόγου ἀπὸ τὸ Ἀγροκήπιο

Ἀπὸ τὸν Μάρτιο τοῦ 1831 ἡ διοίκηση τοῦ Ἀγροκηπίου ἀνατέθηκε σὲ Ἐπιτροπὴ ὑπὸ τὶς διαταγὲς τῆς ὁποίας βρισκόταν ὁ Παλαιολόγος. Ἡ ἀπομάκρυνσή του ὀφείλεται στὶς κατηγορίες ὁρισμένων ἀτόμων γιὰ ὑπερβολικὲς δαπάνες³⁰. Καὶ ὁ μετὰ τὸν Τρικούπη Γραμματέας τῆς Ἐπικρατείας Νικόλαος Σπηλιάδης κατηγορεῖ τὸν Παλαιολόγο ὅτι ὁ Κυβερνήτης περίμενε πολλὰ ἀπ’ αὐτόν, ἀλλὰ δὲν εἶδε τίποτε καὶ τὸν ἀπέλυσε, ὅταν ἔμαθε ὅτι – ἐνῶ εἶχε ἔλθει πάμπτωχος στὴν Ἑλλάδα– εἶχε ἀρχίσει νὰ πλουτίζει δανείζοντας στοὺς χωρικοὺς μὲ ὑψηλὸ τόκο³¹. Ὁ Γάλλος περιηγητὴς Michaud, ἐπιφυλακτικὸς στὶς κρίσεις του, μᾶλλον ἀποδοκιμάζει τὴν πορεία τῶν ἐργασιῶν στὸ Γεωργικὸ Σχολεῖο, οἱ ὁποῖες ἀποβλέπουν στὴ μίμηση ξένων προτύπων ἱδρυμάτων, κυρίως γαλλικῶν, μὴ λαμβάνοντας ὑπόψη τὴ διαφορὰ κλίματος κατὰ τὴν καλλιέργεια τῶν διαφόρων προϊόντων οὔτε καὶ τὶς συνήθειες τῶν λαῶν³².

Ἕως τὰ τέλη τοῦ 1831 ὁ Παλαιολόγος συνεχίζει νὰ ὑπηρετεῖ καὶ νὰ ἀγωνίζεται γιὰ τὴ γεωργικὴ ἐκπαίδευση τοῦ λαοῦ. Ἀψευδὴς μάρτυς ἡ συνεχὴς ἀρθρογραφία του στὴν ἐφημερίδα Ἀθηνᾶ³³. Ἡ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια (27 Σεπτεμβρίου 1831) δὲ σημαίνει τὴν ὁριστικὴ ἀπομάκρυνσή του ἀπὸ τὸ Ἀγροκήπιο. Τὸ ἀντίθετο, μάλιστα. Ἡ Διοικητικὴ Ἐπιτροπὴ τῆς Ἑλλάδος³⁴, ἡ ὁποία εἶχε ἀναλάβει τὴ διακυβέρνηση τῆς χώρας μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια διόρισε τὸν Παλαιολόγο στὴ θέση τοῦ διευθυντοῦ τοῦ Ἀγροκηπίου στὶς 21 Ἀπριλίου 1832. Τὴ θέση αὐτὴ διετήρησε ἕως τὰ τέλη Αὐγούστου 1832, ὁπότε ἀποχώρησε ὁριστικὰ καὶ ἐγκατεστάθηκε στὴν Ἀθήνα, ὅπου συντηροῦσε ἰδιωτικὸ κῆπο. Τοῦτο φαίνεται ἀπὸ τὰ ἴδια του τὰ λόγια: «Στὰ τέλη τοῦ Αὐγούστου τοῦ 1832, φύτεψα τρεῖς ὀκάδες πατάτες στὸ περιβόλι τῆς Ἀθήνας».

 Ἡ συγγραφικὴ δραστηριότητα τοῦ Παλαιολόγου

Ἡ προσπάθεια τοῦ Παλαιολόγου γιὰ τὴν πνευματικὴ καὶ πολιτιστικὴ προαγωγὴ τῶν γεωργῶν συνεχίζεται καὶ μετὰ τὴν ὁριστική του ἀπομάκρυνση ἀπὸ τὸ Ἀγροκήπιο. Τὸ 1833 ἐκδίδει στὸ Ναύπλιο τὴν περιοδικὴ ἐφημερίδα Τριπτόλεμος. Τὸ ἔντυπο κυκλοφορεῖται κάθε Τετάρτη καὶ Σάββατο. Ὁ τίτλος εἶναι δηλωτικός τοῦ περιεχομένου τοῦ ἐντύπου. Ὁ Παλαιολόγος τὸ ἀφιερώνει στὸν Τριπτόλεμο, τὸν ἀρχαῖο θεό, προστάτη τῆς γεωργίας. Ὁ κυριώτερος σκοπὸς τῆς ἐκδόσεώς του εἶναι ἡ βελτίωση τῆς γεωργίας, τῶν τεχνῶν καὶ τοῦ ἐμπορίου.

Τὸ περιοδικὸ κυκλοφορήθηκε σὲ 39 τεύχη. Τόσο πολλὴ ἦταν τότε ἡ κομματικὴ ἐμπάθεια, ὥστε νὰ κατασχεθεῖ τὸ ὑπ’ ἀριθμ. 25 φύλλο τοῦ περιοδικοῦ ἀπὸ τὴν εἰσαγγελικὴ ἀρχὴ καὶ δὲν κατέστη δυνατὸν νὰ συνεχίσει νὰ ἐκδίδεται. Ἡ καταπολέμηση κάθε προσπαθείας τοῦ Παλαιολόγου ὑπὲρ τῆς γεωργίας καὶ κτηνοτροφίας τῆς χώρας, ἡ ἀπομάκρυνσή του ἀπὸ τὸ Ἀγροκήπιο σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν ἀχρήστευση τῆς Σχολῆς τῆς Τίρυνθος ἀπὸ τὸν ἐμφύλιο τοῦ 1832 χαρακτηρίζουν τὴν ἐποχὴ αὐτή. Ἡ αὐθαιρεσία τῆς πολιτείας καὶ ἡ ἀδιαφορία τῆς κοινωνίας ὁδήγησαν τὸν Παλαιολόγο στὴ διακοπὴ λειτουργίας τοῦ περιοδικοῦ³⁵.

Ἀπὸ τὸ α’ ἕως τὸ ζ’ φύλλο δημοσίευε περίληψη τῶν περιεχομένων τῶν ἐφημερίδων τοῦ Ναυπλίου Ἀθηνᾶ, Χρόνος καὶ Ἥλιος. Στὰ φύλλα 1 καὶ 3 δημοσιεύεται μελέτη μὲ τὸν τίτλο «Βιομηχανία» καὶ σὲ ὑποσημείωση ἀναφέρεται, ὅτι ἡ βιομηχανία εἶναι ὅρος γενικὸς καὶ περιλαμβάνει τὶς τέχνες, τὴ γεωργία καὶ τὸ ἐμπόριο. Στὸ φύλλο 2 δημοσιεύει μελέτη μὲ τὸν τίτλο «Γεωργία», ἡ ὁποία εἶναι συνέχεια τῆς προηγούμενης μελέτης ποὺ δημοσίευσε στὸ φύλλο 1. Στὰ ὑπ’ ἀριθμ. 4 καὶ 5 φύλλα δημοσιεύεται μελέτη μὲ τὸν τίτλο «Τί πρέπει νὰ γίνη ἀπὸ τὶς Ἀρχὲς διὰ τὴν πρόοδον τῆς γεωργίας». Τὸ φύλλο 6 ἀναφέρεται στὸ θέμα τῆς κτηνοτροφίας. Στὸ φ. 7 δημοσιεύονται «Ὁδηγίες» γιὰ τὴ σύναξη ὀψίμων καρπῶν. Ἀξία προσοχῆς εἶναι ἡ ὑποδεικνυομένη δοκιμὴ ξηροῦ ἀραβοσίτου γιὰ τὴ λήψη τῆς δεκάτης. Στὰ ὑπ’ ἀριθμ. 5,7 καὶ 10 φύλλα δημοσιεύεται ἐπιστολὴ ποὺ ἀφορᾶ τὶς ἐνοικιάσεις γεωργικῶν προϊόντων καὶ τοὺς δεκατισμούς τους. Στὸ φ.8 δημοσιεύεται ἄρθρο σχετικὸ μὲ τὸν ἀραβόσιτο. Στὸ ὑπ’ ἀριθμ. 9 φύλλο δημοσιεύεται ἐγκύκλιος τῆς 12ης Ἰουλίου 1833, ἡ ὁποία ἀπευθύνεται στοὺς Ἐφόρους καὶ ἀναφέρεται στὶς εἰσπράξεις τῆς ἀμπέλου καὶ τῶν σταφίδων. Στὸ φ. 10 δημοσιεύεται ἄρθρο σχετικὸ μὲ τὴ διατήρηση τοῦ σίτου καὶ στὸ φ. 11 ἄρθρο σχετικὸ μὲ τὴν οἰνοποιΐα. Στὰ φ. 17,19,20, 26 καὶ 27 γίνεται λόγος γιὰ τὸ γάλα καὶ τὴν τυροποιΐα καὶ μεταφέρει τὰ σχετικὰ κεφάλαια τοῦ ἔργου του Γεωργικὴ καὶ Οἰκιακὴ Οἰκονομία. Στὸ φ. 24 (14-10-1833) δημοσιεύεται ἄρθρο μὲ θέμα τὸ δασμὸ τῆς λιανοσταφίδος. Στὸ φ. 27 γίνεται λόγος γιὰ τὸ θεὸ Τριπτόλεμο, στὸ φ. 29 ἀναφέρεται στὶς δενδροφυτεῖες καὶ στὸ φ. 31 γιὰ τὰ φυστίκια. Παράλληλα, δίδει ὁδηγίες γιὰ τὸ πὼς διατηροῦνται καὶ πὼς πρέπει νὰ χρησιμοποιοῦνται τὰ πούπουλα καὶ τὰ φτερὰ τῶν πτηνῶν. Στὰ φ. 34 καὶ 37 γίνεται λόγος γιὰ τὴν ἀμπελουργία.

Συναφὲς μὲ τὸ ἀντικείμενο τοῦ Τριπτολέμου εἶναι καὶ τὸ δίτομο ἔργο του μὲ τὸν τίτλο Γεωργικὴ καὶ Οἰκιακὴ Οἰκονομία³⁶. Τὸ ἔργο αὐτὸ παρέχει πλούσιο ὑλικὸ γιὰ τὴν κατάσταση τῆς γεωργίας τὴν ἐποχὴ αὐτή. Ἔκδηλη εἶναι στὸ ἔργο αὐτὸ ἡ ἐγκυκλοπαιδική του μόρφωση καὶ ἐπιστημονική του κατάρτιση, ὁ πατριωτισμὸς καὶ ὁ πόθος του γιὰ τὴ γεωργικὴ πρόοδο τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ.

 Ἡ συμβολή του στὴν ἐμπέδωση βιομηχανικῆς συνειδήσεως

Κατ’ἐντολὴν τῆς Ἀντιβασιλείας ποὺ ἀναλαμβάνει τὴ διοίκηση τοῦ Κράτους μὲ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνος τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1833 (30 Ἰανουαρίου 1833) συντάσσει ἔκθεση μὲ τὸν τίτλο «Γεωργία καὶ Βιομηχανία», τὴν ὁποία δημοσιεύει στὴν ἐφημερίδα Ἀθηνᾶ³⁷. Ἡ ἐμπορικὴ δραστηριότητα τῆς χώρας εἶναι περιορισμένη, ἐπειδὴ ἡ βιομηχανία εἶναι σχεδὸν νεκρὴ καὶ ἡ γεωργία σὲ νηπιακὸ στάδιο. Ἡ χώρα δὲν ἀγοράζει μόνον προϊόντα, τὰ ὁποῖα δὲ παράγει, ἀλλὰ καὶ ἄλλα ὁμοειδῆ μὲ τὰ ἐγχώρια καί, τὸ χειρότερο ἀπ’ ὅλα, τὸ συνάλλαγμα γιὰ τὴν πληρωμὴ τους προέρχεται ἀπὸ δάνεια τοῦ ἐξωτερικοῦ καὶ ὄχι ἀπὸ ἐξαγωγὲς προϊόντων. Γιὰ τὴ βελτίωση τῆς καταστάσεως προτείνεται σὲ πρώτη φάση ἡ ἵδρυση τριῶν ἢ περισσοτέρων προτύπων κτημάτων διδασκαλίας τῆς ἐπιστημονικῆς καλλιεργείας τῆς γῆς καὶ ἐθνικοῦ χειροτεχνείου γιὰ τὴν παρασκευὴ ἐργαλείων. Ἀξιοσημείωτο εἶναι ὅτι προτείνεται ὡς κίνητρο, σὲ ὅποιον μαθητευόμενο ἐφαρμόσει διδάγματα, ποὺ θὰ ἀντλήσει ἀπὸ τὸ ἐκπαιδευτικὸ αὐτὸ κέντρο, ἡ πληρωμὴ μόνο τοῦ ἡμίσεος τῆς δεκάτης. Τοιουτοτρόπως, ἡ παιδεία θὰ βελτιωθεῖ καὶ οἱ τέχνες θὰ προοδεύσουν. Ἐπιτροπὴ γιὰ τὴ φροντίδα γεωργίας-βιομηχανίας θὰ συντονίσει τὶς ἀπαραίτητες ἐνέργειες γιὰ τὴν οἰκονομικὴ πρόοδο τοῦ τόπου. Ἀπὸ τὰ παραπάνω εἶναι σαφὲς ὅτι ἡ βιομηχανία μέλλει νὰ ὑπάρξει μόνον ὡς κλάδος ἐπεξεργασίας ἀγροτικῶν προϊόντων καὶ ὅταν ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἀκμάσει³⁸.

Ὁ Παλαιολόγος εἶναι ὁ πρῶτος, ὁ ὁποῖος ἀσχολεῖται μὲ τὴ βιομηχανία, ἐξ ὅσων εἴμεθα σὲ θέση νὰ γνωρίζουμε. Κάνει λόγο γιὰ ἐγχώρια βιομηχανία καὶ καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες γιὰ τὴ διάδοσή της. «Τρία σημαντικὰ ἀντικείμενα, τὰ ὁποῖα κατ’ἐξοχὴν πρέπει νὰ σύρουν τὴν προσοχὴ μιᾶς φωτισμένης καὶ πατριωτικῆς διοικήσεως», ἐπισημαίνει ὁ Παλαιολόγος, «εἶναι ἡ γεωργία, ἡ βιομηχανία καὶ τὸ ἐμπόριον»³⁹. Στὶς προτάσεις του ὁ Παλαιολόγος φαίνεται ἐπηρεασμένος ἀπὸ τὶς ἀπόψεις τοῦ Γάλλου οἰκονομολόγου J. B. Say, ὁ ὁποῖος διατυπώνει ἰδέες περὶ βιομηχανίας καὶ δίδει ἔμφαση στὸν ἐπιχειρηματία ὡς παραγωγικὸ συντελεστή.

Σημαντικὴ εἶναι καὶ μία ἄλλη πτυχὴ τῆς συμβολῆς τοῦ Παλαιολόγου, ἡ ὁποία δὲν εἶναι ἰδιαίτερα γνωστή. Στὶς 9/21 Μαρτίου 1833 ὁ «μηχανικός» Παλαιολόγος, ὑποψήφιος γιὰ τὴ διεύθυνση τῶν ἔργων, καὶ ὁ λοχαγὸς Μηχανικοὺ Σταυρίδης ὑπέβαλαν ἕνα σχέδιο γιὰ τὴν κατασκευὴ τοῦ δρόμου Ἄργους-Ναυπλίου καὶ δυὸ προϋπολογισμούς⁴⁰.

Στὴν Ἐκθεσή του γιὰ τὴν προαγωγὴ τῆς Βιομηχανίας ἐπισημαίνει ὅτι ἡ δύναμη καὶ ἡ εὐδαιμονία κάθε ἔθνους ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν πρόοδο καὶ εὐτυχῆ κατάσταση τῶν τριῶν παραγωγικῶν τομέων, τοῦ πρωτογενοῦς, δευτερογενοῦς καὶ τριτογενοῦς τομέα. Προτείνεται ἡ σύσταση Ἐπιτροπῆς, ἡ ὁποία θὰ ἔχει ὡς σκοπὸ νὰ διδάξει τοὺς γεωργούς, νὰ τοὺς προσφέρει νέες καὶ χρήσιμες γνώσεις, ἔτσι ὥστε νὰ τοὺς βοηθήσει νὰ ἀναπτύξουν καὶ νὰ βελτιώσουν τὴ γεωργία μὲ τελικὸ ἀποτέλεσμα τὴ βελτίωση τοῦ βιοτικοῦ ἐπιπέδου του λαοῦ. Ἡ Κυβέρνηση πρέπει νὰ βοηθήσει στὴν εἰσαγωγὴ νέων καὶ συγχρόνων ἀρότρων, στὴν κατασκευὴ ἀγροκηπίων, στὴν ἀνάπτυξη τῆς κτηνοτροφίας, στὴ φύτευση διαφόρων δένδρων καὶ φυτῶν. Ἡ συμβολὴ τῆς Κυβερνήσεως μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ θὰ ἔχει θετικὰ ἀποτελέσματα. Ἀρκετοὶ γεωργοὶ θὰ δοῦν τὰ ἄμεσα ἀποτελέσματα αὐτῆς τῆς προσπάθειας καὶ μὲ τὴ σειρά τους θὰ ἐφαρμόσουν τὶς νέες μεθόδους.

Ἡ σύσταση βιομηχανικῶν καταστημάτων ἀπὸ τὴν Κυβέρνηση θὰ βελτιώσει τὴν κατάσταση τῆς οἰκονομίας. Δὲν εἶναι λίγοι οἱ ξένοι, οἱ ὁποῖοι θὰ ἤθελαν νὰ προβοῦν σὲ ἐπενδύσεις στὴ χώρα μας, ὅμως φοβούμενοι τὴν κακὴ διοίκηση τῆς χώρας φοβοῦνται νὰ προβοῦν σὲ τέτοιου εἴδους ἐπενδυτικὲς πρωτοβουλίες. Ἂν ὅμως καταστεῖ στοὺς ξένους ὑποψηφίους ἐπενδυτὲς γνωστὸ ὅτι μποροῦν νὰ διασφαλισθοῦν οἱ ἐπενδύσεις τους, τότε αὐτοὶ θὰ ἀποπειραθοῦν μία τέτοια πρωτοβουλία. Παράλληλα, ἡ κατασκευὴ ὁδικοῦ δικτύου καὶ ἡ ἀνάπτυξη τῶν συγκοινωνιῶν μὲ ἕναν τρόπο, ὥστε ὁ τόπος παραγωγῆς νὰ συνδέεται μὲ τὸν τόπο καταναλώσεως προάγει τὴν οἰκονομία.

Τέλος, προτείνεται ἡ σύσταση Ἐπιτροπῆς, ἀποτελουμένης ἀπὸ ἐμπείρους Ἕλληνες καὶ ξένους, φιλέλληνες, οἱ ὁποῖοι ἀμισθὶ θὰ μποροῦν νὰ παρέχουν συμβουλὲς στὴν Κυβέρνηση. Ὁ Γραμματέας τῶν Ἐσωτερικῶν ἢ τῆς Οἰκονομίας θὰ προΐσταται τῆς Ἐπιτροπῆς⁴¹.

Ἡ πρόταση τοῦ Παλαιολόγου, ὑποβληθεῖσα στὴν Ἀντιβασιλεία, πραγματοποιήθηκε ἀπὸ τὴν Κυβέρνηση τοῦ Ὂθωνος. Πράγματι μὲ τὸ Β.Δ. τῆς 25ης Ἰανουαρίου/6ης Φεβρουαρίου 1837 συστάθηκε ἡ «Ἐπιτροπὴ ἐπὶ τῆς Ἐμψυχώσεως τῆς Ἐθνικῆς Βιομηχανίας» (ΦΕΚ 5/9-2-1837)42. Ὁ Παλαιολόγος διετέλεσε τὸ 1837 μέλος τῆς Ἐπιτροπῆς⁴³. Ἕως τὸ 1838 ὑπηρετεῖ στὸ Γραφεῖο Δημοσίας Οἰκονομίας, τὸ ὁποῖο ἀπηχεῖ τὴν προσπάθεια ἐφαρμογῆς τῶν σαινσιμονιστικῶν ἰδεῶν στὴν Ἑλλάδα⁴⁴.

Τελευταία προσπάθεια τοῦ Παλαιολόγου νὰ ἐπανέλθει στὸ γεωργικὸ στίβο γίνεται τὸ 1837, ὅταν ζητεῖ ἀπὸ τὴν Κυβέρνηση νὰ τοῦ δώσει τὰ μέσα ποὺ χρειάζεται γιὰ νὰ ἱδρύσει στὸν κῆπο του, στὴν Ἀθήνα, ἕνα πρότυπο τυροκομεῖο. Ἀντιμετωπίζει, ὅμως, τὴν κομματικὴ ἀντίδραση, ἡ ὁποία τὸν σαρκάζει, τὸν εἰρωνεύεται, τὸν ἀποκαλεῖ ἀμαθῆ, ἐκμεταλλευτὴ καὶ ἀποκρούει κάθε ἐνίσχυσή του γιὰ ὁποιαδήποτε πραγματοποίηση τῶν ἐπιθυμιῶν καὶ σχεδίων του⁴⁵.

 H δραστηριότητα τοῦ Παλαιολόγου ὡς λογοτέχνου

Κατὰ τὸ 1839 ὁ Παλαιολόγος ὁμολογεῖ ὅτι τὸ διάστημα αὐτὸ δὲν εἶχε κάποια σπουδαία ἐργασία νὰ τὸν ἀπασχολεῖ, γι’ αὐτὸ καὶ ἀποφάσισε νὰ γράψει τὸ μυθιστόρημα «Ὁ Πολυπαθής»⁴⁶. Ὁ μυθιστοριογράφος μας δηλώνει ὅτι στὸ βιβλίο αὐτὸ προσπαθεῖ νὰ ἑνώσει τὸ «ἡδύ» μὲ τὸ «ὠφέλιμο».Ὁ ἥρωας τοῦ βιβλίου φέρει τὸ ὄνομα Ἀλέξανδρος Φαβίνης καὶ περιγράφεται ἡ ἱστορία τῆς ζωῆς του ἀπὸ τὴν κοιλιὰ τῆς μητέρας του ἕως τὴν ἡλικία τῶν 65 ἐτῶν. Ὁ πρωταγωνιστὴς τοῦ Παλαιολόγου ἔζησε σὲ πάρα πολλοὺς τόπους καὶ ἄσκησε τὰ κυριώτερα ἐπαγγέλματα.Ὑπῆρξε ὑπουργός, δικαστής, ἄρχοντας, ὑπηρέτης, στρατιώτης, δάσκαλος, ἔμπορος καὶ διανοούμενος. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ζωῆς του πλούτισε καὶ δυστύχησε πολλὲς φορές, βρέθηκε σὲ πολέμους καὶ κινδύνους, ναυάγησε, ἔζησε τὸ φόβο τῆς πειρατείας, ἔπεσε στὰ χέρια ληστῶν, βοηθήθηκε καὶ κατατρέχθηκε ἀπὸ δυνατούς, ἐξορίσθηκε, αἰχμαλωτίσθηκε, ἄλλαξε ἀκόμα καὶ θρησκεία, ἐρωτεύθηκε, ἀπατήθηκε ἀπὸ γυναῖκες καὶ ἄνδρες, φυλακίσθηκε, ἔμεινε ἔγκλειστος σὲ φρενοκομεῖο καὶ τέλος ἀποκαταστάθηκε στὴν Ἑλλάδα, ὅπου καὶ ἔζησε τὸ ὑπόλοιπο τῆς ζωῆς του.

Διηγούμενος τὴ βιογραφία του παριστάνει μὲ τρόπο κωμικὸ ὅλες τὶς ἐλλείψεις τῆς τότε κοινωνίας, τὰ πάθη καὶ τὰ παθήματα τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴ νηπιακὴ ἡλικία μέχρι τὰ γεράματα. Ἐξιστορεῖ ὅλα τὰ ἤθη καὶ ἔθιμα τῶν διαφόρων ἐθνῶν, τῶν Κυβερνήσεων καὶ τῶν Αὐλῶν. Στιγματίζει μὲ τρόπο θεατρικὸ καὶ ἐπιδέξιο τὴν αὐθαιρεσία, τὴ δεισιδαιμονία, τὴ θεοβλάβεια, τὴν ἀσελγία, τὴ φιλαργυρία, τὴν κολακεία, τὴν ἀσωτία, τὴν ἀλαζονεία, τὴν ὑπουλότητα, τὴ χαμέρπεια, καθὼς ἐπίσης τὶς διάφορες καταχρήσεις, τὶς παρεκτροπὲς καὶ κυρίως τὴν ἀγυρτεία ὅλων τῶν τάξεων τῆς κοινωνίας ἀπὸ τὸν ἡγεμόνα ἕως τὸν ὑπηρέτη.

Στὸν «Πολυπαθή» παρατηρεῖται ἡ ζωηρὴ φαντασία τοῦ Παλαιολόγου, ἡ ἀγχίνοια, ἡ εὕρεση, ἡ ποικιλία τῶν περιπετειῶν, ἡ ὑποστήριξη τῶν διηγήσεων μὲ διάφορες καταστάσεις, οἱ ὁποῖες ἔχουν διαδραματισθεῖ καὶ ἡ κομψότητα στὴν περιγραφή. Ἐπίσης φαίνεται ἡ βαθειὰ αἴσθηση τῶν καλλονῶν τοῦ χαρακτήρα, τῆς φύσεως καὶ τῆς τέχνης, ἡ ἱκανὴ ἐκτίμηση τῆς ἀρετῆς καὶ ἡ δίκαιη ἐκλογὴ τῆς κακίας καὶ τῆς διαφθορᾶς. Ὅλα αὐτὰ βοηθοῦν τὴ ψυχὴ τοῦ ἀναγνώστη νὰ διακρίνει τὰ ὠφέλημα καὶ ἀξιέπαινα ἰδιώματα στὴν κοινωνία καὶ τὴν ἀποστροφὴ πρὸς τὰ μικροπρεπῆ καὶ τὰ ὀλέθρια. Ὅλα αὐτὰ εἶναι πολλὰ ἀπὸ τὰ πλεονεκτήματα τοῦ μυθιστορήματος⁴⁷.

 Τὸ δεύτερο σημαντικό του ἔργο Ὁ Ζωγράφος

Τὸ 1842 μᾶς δίνει ὁ Γρηγόριος Παλαιολόγος τὸ δεύτερο καὶ τελευταῖο του μυθιστόρημα, μὲ τίτλο «Ὁ Ζωγράφος»⁴⁸. Θεωρητικὰ «Ὁ Ζωγράφος» πρέπει νὰ ἀποτελεῖ μία ἐξέλιξη καὶ πρόοδο σὲ σχέση μὲ τὸ προηγούμενο μυθιστόρημα. Στὸ ἔργο αὐτό, ὁ ἥρωας δὲν ἔχει τὴν ἰδιότητα τοῦ καλλιτέχνη καὶ τὸ θέμα δὲ σχετίζεται πρὸς τὸ χῶρο τῶν εἰκαστικῶν τεχνῶν. Ὁ τίτλος ἐδῶ εἶναι ὑπαινικτικός. Μὲ τὸν «Ζωγράφο» ὁ Παλαιολόγος δηλώνει ὅτι πρόκειται γιὰ ἔργο μὲ σαφῆ πρόθεση νὰ εἰκονογραφήσει μία ἐποχή.

Ὁ θεματικὸς χῶρος, τὸν ὁποῖο ἐπέλεξε ὁ μυθιστοριογράφος γιὰ τὴν εἰκονογραφία του εἶναι ἡ πολιτική. Ὁ ἥρωας του, ὁ Φιλάρετος ἐγκαταλείπει τὴν ἐπαρχία γιὰ νὰ σταδιοδρομήσει στὴν πρωτεύουσα. Ἡ ἀφήγηση γίνεται σὲ τρίτο πρόσωπο καὶ δίνεται ἔτσι ἡ εὐκαιρία νὰ πραγματοποιηθεῖ μέσα ἀπὸ οὐδέτερο κλίμα, τόσο ἡ ἀναγκαία ἀναδρομὴ στὸ παρελθὸν γιὰ νὰ στηθεῖ τὸ κατάλληλο σκηνικό, ὅσο καὶ ἡ παρουσίαση τοῦ ἀθηναϊκοῦ περιβάλλοντος, μέσα ἀπὸ τὸ πρόσωπο τοῦ πολιτευτῆ θείου τοῦ ἥρωα καὶ τῆς οἰκογενείας του. Ἀπὸ τὰ μέσα ὅμως περίπου τοῦ πρώτου τόμου, ὁ συγγραφέας παραδίδει τὴ σκυτάλη τῆς ἀφηγήσεως στὸν ἥρωα. Ὁ ἄξονας μέσα στὸν ὁποῖο θὰ διαδραματισθεῖ τὸ μυθιστόρημα εἶναι «πολιτικὴ καὶ ἔρωτας».

Μὲ ἄξονα λοιπὸν τὴν πολιτικὴ ζωὴ θὰ στήσει ὁ Παλαιολόγος τὸ μυθιστόρημά του. Φυσικὰ δὲ τοῦ ἀρκεῖ τὸ στοιχεῖο αὐτό, ἀφοῦ σύμφωνα μὲ τοὺς κλασσικοὺς κανόνες τοῦ παιχνιδιοῦ θὰ πρέπει νὰ προσφέρει καὶ μία ἐρωτικὴ ἱστορία. Ὁ κεντρομόλος ὅμως ρόλος, τὸν ὁποῖο ἔχει χαρίσει στὴν πολιτική, θὰ τὸν ὑποχρεώσει νὰ ὑποτάξει καὶ τὴν ἱστορία αὐτὴ μέσα στὸ χῶρο τῆς πολιτικῆς. Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ὅμως ἡ μεταχείριση τοῦ ἐρωτικοῦ στοιχείου στὸ μυθιστόρημα ποτὲ δὲν ὁδηγήθηκε πρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτή. Ὁ Παλαιολόγος χρησιμοποιεῖ στὸ ἔργο αὐτὸ ἕνα πολὺ εἰρωνικὸ ὕφος, μὲ τὸ ὁποῖο ἐκδικεῖται καὶ γελοιοποιεῖ τὴν τότε νεαρὴ ἀριστοκρατία τῆς Ἑλλάδος⁴⁹.

 Ἡ σχέση ἀνάμεσα στὰ δυὸ ἔργα

Μποροῦμε νὰ δοῦμε τὴ σχέση ποὺ ὑπάρχει ἀνάμεσα στὰ δυὸ ἔργα τοῦ Παλαιολόγου, ἀλλὰ ἐπίσης μποροῦμε νὰ δοῦμε καὶ τὴ μετάβαση ἀπὸ τὸ ἕνα ἔργο στὸ ἄλλο. Μὲ ἄλλα λόγια εἴμαστε σὲ θέση νὰ δοῦμε τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο μεταβαίνει ὁ ἴδιος ἀπὸ τὸν «Πολυπαθῆ» στὸν «Ζωγράφο». Καὶ τὰ δυὸ ἔργα ἔχουν συγκεκριμένους στόχους. Τὰ «ἐλαττώματα τῆς κοινωνίας» καὶ οἱ «ἀνθρώπινες παρεκτροπές» κατολισθαίνουν ἀπὸ τὸν εὐρωπαϊκὸ χῶρο μέσα στὸν ὁποῖο κινεῖται μὲ σχετικὴ ἄνεση ὁ ἥρωας τοῦ «Πολυπαθοῦς», στὴ στενάχωρη, γεωγραφικὰ καὶ ἠθικά, νεοελληνικὴ ἐπικράτεια καὶ ἀκόμη εἰδικότερα νεοελληνικὴ πρωτεύουσα, μέσα στὴν ὁποία κινεῖται ὁ ἥρωας τοῦ «Ζωγράφου». Μὲ ἄλλα λόγια ὑπάρχει μία διαφορὰ ἐπιπέδου ἀνάμεσα στὰ δυὸ ἔργα τοῦ Παλαιολόγου, τὴν ὁποία καὶ θὰ πρέπει νὰ διακρίνει ὁ ἀναγνώστης, γιὰ νὰ εἶναι σὲ θέση νὰ δεῖ καὶ τὴν θεματικὴ διαφορὰ ποὺ τὰ διακρίνει. Ἄλλωστε ὁ ἴδιος ὁ Παλαιολόγος αἰσθάνεται τὴν ἀνάγκη νὰ ἀπολογηθεῖ μέσα ἀπὸ τὸ ἔργο του «Ὁ Ζωγράφος» γιὰ τὸν «Πολυπαθή»⁵⁰.

 Τελικὲς Παρατηρήσεις

Ὁ Γρηγόριος Παλαιολόγος ὑπῆρξε μία ἀπὸ τὶς πλέον ἀξιόλογες μορφὲς τοῦ νεοελληνικοῦ βίου ποὺ προσπάθησε «λόγῳ τε καὶ ἔργῳ» νὰ συμβάλλει στὴν ἀνάπτυξη τῆς γεωργίας, κτηνοτροφίας καὶ βιομηχανίας τοῦ νεοσύστατου ἑλληνικοῦ κράτους.

Ἡ προσωπικότητά του ἔπαιξε σημαντικὸ ρόλο στὴ δημιουργία καὶ ἀνάπτυξη τοῦ Προτύπου Ἀγροκηπίου τῆς Τίρυνθος. Μέσα ἀπὸ τὴ λειτουργία τοῦ Ἀγροκηπίου, καθὼς ἐπίσης καὶ μέσα ἀπὸ τὶς μελέτες καὶ τὰ ἄρθρα ποὺ ἔγραψε γιὰ θέματα γεωργίας καὶ βιομηχανίας ἔδειξε τὴν ἐργατικότητά του, τὸ πάθος καὶ τὸ ζῆλο μὲ τὰ ὁποῖα μποροῦσε νὰ ἐπιδοθεῖ σὲ αὐτὰ ποὺ ἔκανε. Οἱ ἱκανότητές του, ἂν εἶχαν περισσότερο ἀξιοποιηθεῖ ἀπὸ τὴν Πολιτεία, θὰ συνέβαλαν στὴν ἀναδημιουργία καὶ ἀνασυγκρότηση τῆς χώρας μετὰ ἀπὸ τὸν ἑπταετῆ πόλεμο τῆς Ἀνεξαρτησίας καὶ τὸν ἀδελφοκτόνο ἐμφύλιο σπαραγμό. Ἀγαποῦσε τὴν πατρίδα του καὶ ἔδειξε ἔμπρακτα τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴν πρόοδό της. Φθονήθηκε καὶ συκοφαντήθηκε ἀπὸ τοὺς συγχρόνους του καὶ ἀναγκάσθηκε νὰ ἐπιστρέψει στὴ γενέτειρά του, ὅπου προσέφερε τὶς ὑπηρεσίες του στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία.

 

* Τὶς εὐχαριστίες μου θέλω νὰ ἐκφράσω στὴν Κυρία Μαρίνα Παπανικολάου, πτυχιοῦχο τοῦ Τμήματος Οἰκονομικῆς Ἐπιστήμης τοῦ Πανεπιστημίου Κρήτης, γιὰ τὴν οὐσιαστική της βοήθεια στὴν ἀναζήτηση καὶ ἀποδελτίωση τοῦ περιοδικοῦ Τριπτόλεμος. Ὁποιαδήποτε σφάλματα ἢ παραλείψεις βαρύνουν τὸν γράφοντα.

Tὸ κείμενο δημοσιεύθηκε κατὰ πρῶτον μὲ τὸν τίτλο «Ἡ συμβολὴ τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγου στὴν οἰκονομικὴ ἀνάπτυξη τοῦ Νεοελληνικοῦ κράτους», Μνημοσύνη 16 (2003-2005) [δημ. 2007] σσ. 193-208. ἐδῶ δημοσιεύεται μὲ ὁρισμένες προσθῆκες.

1α. Ὁ «Δαναός» βραβεύθηκε κατὰ πρῶτον τὸ 1931 λόγῳ τῆς Νυκτερινῆς Σχολῆς ποὺ διατηρεῖ ἀπὸ τοῦ 1919, κατὰ δεύτερον τὸ 1974 μὲ τὴ συμπλήρωση 80ετίας ἀπὸ τῆς ἱδρύσεώς του, διότι ἐργάζεται «ἀνελλιπῶς γιὰ τὴν ἐξύψωσιν τοῦ πνευματικοῦ ἐπιπέδου τῶν κατοίκων τῆς Ἀργολίδος, καταστὰς πνευματικὸν κέντρον τῆς περιοχῆς». Πβ. Τὰ πεπραγμένα μιᾶς Πεντηκονταετίας 1926-1976. Ἀθῆναι 1977, σ. 61 καὶ σ. 523 [Ἀκαδημία Ἀθηνῶν].

__________________________

1. Πληροφορίες σχετικὰ μὲ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργον τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγου εἰς Revue Encyclopédique 36 (Δεκέμβριος 1827) 760. Β. Κριμπᾶ, «Περὶ Γρηγορίου Παλαιολόγου», εἰς: Τελετὴ εἰς τὴν μνήμην τῶν ἐκλιπόντων διαπρεπεστέρων γεωπόνων κατὰ τὴν τελευταίαν ἑκατονταετίαν. Ἀθῆναι 1936, σσ. 16-18. Δ. Α. Ζωγράφου, Ἱστορία τῆς παρ’ ἡμῖν γεωργικῆς ἐκπαιδεύσεως, τόμ. Α’. Ἀθῆναι 1936. Πλούσιο ὑλικὸ στὸ ἔργο τοῦ Δ. Α. Ζωγράφου, Ἱστορία τῆς ἑλληνικῆς γεωργίας, τόμ. Α’. Ἀθῆναι 1921 [ἀνατ. ΑΤΕ 1976], τόμ. Α’, σσ. 293-352. Πρβ. τὴν ἐκτενῆ, ἐμβριθῆ Εἰσαγωγὴ τοῦ Ἄλκη Ἀγγέλου στὴν ἀνατύπωση τοῦ ἔργου τοῦ Παλαιολόγου, Ὁ Πολυπαθής, Ἀθήνα: Ἑρμῆς, 1989 [ΝΕΒ 52]. Γ. Δημακοπούλου, Ἱστορία τῆς Τοπικῆς Αὐτοδιοικήσεως στὴν Ἑλλάδα. Ἀθήνα: Ἑταιρεία Ἀρχειακῶν Ἐκδόσεων καὶ Μελετῶν , 2001, σσ. 70-74, 132-134.

2. Πβ. ἐπιστολὴ τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγου πρὸς J. Bqwring (14.11.1824), δημοσιευμένη εἰς Μαρίας -Χριστίνας Χατζηϊωάννου, «“Ὁ θάνατος τοῦ Δημοσθένους” τοῦ Ν.Σ. Πίκκολου καὶ ὁ Γρ. Παλαιολόγος», Μνήμων 9 (1984) σσ. 252-253.

3. Πληροφορίες σχετικὰ μὲ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργον τοῦ Ν.Σ. Πίκκολου εἰς ἐμμ. Πρωτοψάλτη, «Ὁ Νικόλαος Πίκκολος καὶ τὸ ἔργον του», Ἀθηνᾶ 68 (1965).

4. Μαρίας-Χριστίνας Χατζηϊωάννου, «“Ὁ θάνατος τοῦ Δημοσθένους” τοῦ…», ὅ.π., σ.252.

5. Α. Ἀγγέλου, «Εἰσαγωγή: Τὸ Ρομάντσο τοῦ Νεοελληνικοῦ Μυθιστορήματος», εἰς Γρ. Παλαιολόγου, Ὁ Πολυπαθής. Ἀθήνα: Ἑρμῆς, 1989, σ. 120*.

6. Δ. Ζωγράφου, Ἱστορία τῆς ἑλληνικῆς … ὅ.π., τόμ. Α’, σσ. 297-298.

7. Fr. Thiersch, De l’ état actuel de la Grèce et des moyens d’ arriver à sa Restauration.Leipzig 1833, μτφ. Α. Σπήλιου. Εἰσαγωγή-Ἐπιμέλεια-Σχόλια Τ. Βουρνᾶ, τόμ. Α’. Ἡ πολιτικὴ κατάσταση καὶ εἰρήνευση τῆς Ἑλλάδος. Ἀθῆναι: Toλίδη , 1972, σ. 203.

8. Γιὰ τὴν κατάσταση τῆς γεωργίας καὶ τῶν γεωργικῶν προϊόντων βλ. Fr. Thiersch, De l’ état actuel de la Grèce et des moyens d’ arriver à sa Restauration. Leipzig 1833, μτφ. Α. Σπήλιου. Εἰσαγωγή-Ἐπιμέλεια-Σχόλια Τ. Βουρνᾶ, τόμ. Β’. Τὰ μέσα γιὰ τὴν ἐπίτευξη τῆς ἀνοικοδομήσεως τῆς Ἑλλάδος. Ἀθῆναι: Toλίδη , 1972, σ. 226. Ἀπ. Βακαλοπούλου, Ἱστορία τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, τόμ. H’, τελευταῖος (1828-27 Σεπτ. 1831): Ἰωάννης Καποδίστριας ἢ ἡ ἐπώδυνη γένεση τοῦ Νεοελληνικοῦ Κράτους. Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 212 -238.

9. Φρ. Ἀλβάνα, «Ἰωάννης Καποδίστριας», Ἀττικὸν Ἡμερολόγιον 1888, σ. 278. Γρ. Δαφνῆ, Ἰωάννης Α. Καποδίστριας. Ἡ γένεση τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους. Ἀθήνα: Ἴκαρος, 1977, σ. 245.

10. Ἑλένης Κούκκου καὶ Ἐρασμίας Παυλώφ-Βαλμᾶ, Ἰωάννης Καποδίστριας. Ἀνέκδοτη ἀλληλογραφία μὲ τοὺς Philippe-Emmanuel de Fellenberg καὶ Rudolf Abraham de Schiferli 1814-1827. Κέρκυρα 1996. Πβ. C. Baloglou «Capodistrias’ interest in agricultural economics and education», Mésogeios 9-10 (2000) σσ. 225-28.

11. Ἀνωνύμου του Ἕλληνος, Ἑλληνικὴ Νομαρχία (1809). Ἀθήνα: Βαγιονάκη, 1989, σ. 99.

12. Σπ. Τρικούπη, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, 2η ἔκδοση, τόμ. Δ’. Ἀθήνα: Γιοβάνης, 1978, σ. 220.

13. G. L. von Maurer, Das griechische Volk in geschichtlicher, kirchlicher und privatrechtlicher Beziehung vor und nach dem Freiheitskampfe bis zum 31. Juli 1834. Heidelberg 1835, ἑλλ. μτφ. ὑπὸ Ὄλγας Ρομπάκη, μὲ τίτλο, Ὁ Ἑλληνικὸς Λαός. Δημόσιο, Ἰδιωτικὸ καὶ Ἐκκλησιαστικὸ Δίκαιο ἀπὸ τὴν ἔναρξη τοῦ Ἀγώνα γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία ὡς τὴν 31η Ἰουλίου 1834. Εἰσαγωγή-Ἐπιμέλεια-Σχολιασμὸς Τ. Βουρνᾶ. Ἀθήνα: Τολίδη, 1976, τόμ. Α’, σσ. 445-446.

14. Δ. Ζωγράφου, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Γεωργίας… ὅ.π., τόμ. Α’, σσ. 237-238.

15. Ἀπ. Βακαλοπούλου, Ἱστορία τοῦ… ὅ.π., σσ. 217-218.

16. Σπ. Θεοτόκη, Ἀλληλογραφία Ι. Γ. Ἐϋνάρδου 1826-1831. Ἀθῆναι 1929, σσ. 63-65. Δ. Ζωγράφου, Ἱστορία τῆς… ὅ.π., τόμ. Α’, σσ. 262-266.

17. Χ. Π. Μπαλόγλου, «Ἡ οἰκονομικὴ φιλοσοφία τοῦ Ἰωάννη Καποδίστρια ὅπως αὐτὴ μετουσιώνεται στὸ πρόγραμμα οἰκονομικῆς πολιτικῆς», Πρακτικὰ ΣΤ’ Διεθνοῦς Πανιονίου Συνεδρίου (Ζάκυνθος, 23-27 Σεπτεμβρίου 1997), τόμ. Β’. Ἀθήνα 2001, σσ. 479-93, ἐδῶ σ. 487.

18. Πρβ. τὶς ἐπιστολές του πρὸς Ἐϋνάρδο 19/31 Δεκεμβρίου 1829 (Correspondance, τόμ. 3, σσ. 430-31, Α.Ι.Κ., τόμ. Ι’, σσ. 5-6), 25 Δεκεμβρίου 1829/6 Ἰανουαρίου 1830, (Correspondance, τόμ. 3, σσ. 434-38, Α.Ι.Κ., τόμ. Ι’, σσ. 7-9), 20 Φεβρουαρίου / 4 Μαρτίου 1830 (Correspondance, τόμ. 3, σσ. 485-94, Α.Ι.Κ., τόμ. Ι’, σσ. 13-8). Βλ. Σπ. Λουκάτου «Πρότυπο ἀγροκήπιο καὶ σχολεῖο Τίρυνθος στὰ καποδιστριακὰ χρόνια», Πρακτικά Βου Τοπικοῦ Συνεδρίου Ἀργολικῶν Σπουδῶν. Ἀθήνα 1985, σσ. 65-83.

19. Ἀπ. Βακαλοπούλου, Ἱστορία τοῦ Νέου…, ὅ.π., τόμ. Η’, σσ. 217-222.

20. Δ. Ζωγράφου, Ἱστορία τῆς παρ’ ἡμῖν γεωργικῆς ἐκπαιδεύσεως. Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο Γεωργίας, 1936.

21. Δ. Ζωγράφου, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Γεωργίας…, ὅ.π., σσ. 300-308. 184 Χρῆστος Π. Μπαλόγλου

22. Ξενοφῶντος, Οἰκονομικὸς V 17.

23. H θεωρία τῶν τεσσάρων σταδίων ἐξελίξεως τοῦ ἀνθρωπίνου βίου ἀποτελεῖ κοινὸ τόπο στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ φιλοσοφία, ἀλλὰ καὶ στοὺς Γάλλους καὶ Σκώτους συγγραφεῖς τοῦ 18ου αἰῶνα. Πρβ. Χ. Μπαλόγλου, «Ἡ περὶ τεσσάρων σταδίων θεωρία ἀναπτύξεως στοὺς Νόμους καὶ ἡ Σκωτικὴ Πολιτικὴ Οἰκονομία», Πλάτωνος Νόμοι. Πρακτικά Διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου (7-8 Μαΐου 2001), ἐπιμ. ἐμμ. Μικρογιαννάκη. Ἀθήνα: Σάκκουλας, 2003, σσ. 193-206.

24. Γρ. Παλαιολόγου, Γεωργικὴ καὶ Οἰκιακὴ Οἰκονομία, τόμ. Α’. Ναύπλιον 1833, σ. α’.

25. Γρ. Παλαιολόγου, Γεωργικὴ καὶ Οἰκιακὴ Οἰκονομία, τόμ. Α’. Ναύπλιον 1833, σ. ιθ’.

26. Γρ. Παλαιολόγου, «Γεωργία. Ἀμπελουργία», ΓΕΕ, φ. 28, 5 Ἀπριλίου 1830, σσ. 110-11. Τοῦ Ἰδίου, «Γεωργία. Περὶ οἰνοποιΐας», ΓΕΕ, φ. 67, 20 Αὐγούστου 1830, σ. 276. Τοῦ Ἰδίου, «Περὶ γεωμήλων», ΓΕΕ, φ. 22, 21 Μαρτίου 1831, σ. 116. Τοῦ Ἰδίου, «Αἰτία ἀκαρπίας τῶν καρποφόρων δένδρων», ΓΕΕ, φ. 23, 25 Μαρτίου 1831.

27. ΓΕΕ, φ. 10, 1 Φεβρουαρίου 1830, σσ. 38-40.

28. Γρ. Παλαιολόγου, Γεωργία. Ἡ πατρικὴ Κυβέρνησις τῆς Ἑλλάδος βλέπουσα τὴν λυπηρὰν κατάστασιν…Ἐν Ναυπλίῳ τὴν 25 Ἰανουαρίου 1830. Ὁ Ἔφορος τῶν ἐθνικῶν κτημάτων καὶ Διευθυντὴς τοῦ Προτύπου Ἀγροκηπίου τῆς Τίρυνθος Γρηγόριος Παλαιολόγος.

29. Ἑλένης Μπελιᾶ, «Ἡ «Ἠώς» καὶ ἡ «Ἀθηνᾶ» τοῦ Ναυπλίου», Πρακτικὰ Α’ Συνεδρίου Ἀργολικῶν Σπουδῶν (Ναύπλιον, 4-6 Δεκεμβρίου 1976). Ἐν Ἀθήναις 1979, σσ. 219-244, ἐδῶ σ. 231.

30. Πρβ. τὶς ἐπιστολές τοῦ Παλαιολόγου πρὸς τὸν Κυβερνήτη ἀπὸ 27 Φεβρουαρίου καὶ 26 Μαΐου 1831, φακ. 490, ἔγγρ. 23 καὶ 24 τοῦ Ἀρχείου Καποδίστρια, ἀναφ. ὑπὸ ἀπ. Βακαλοπούλου, ὅ.π., σ. 222.

31. Ν. Σπηλιάδου, Ἀπομνημονεύματα, τόμ. Δ’: Ὁ Κυβερνήτης Ἰωάννης Καποδίστριας καὶ τὰ μετ’ αὐτὸν (2 Ἀπριλίου 1827-25 Ἰανουαρίου 1833). Μέρος Α’: 1827-1831. Εἰσαγωγὴ Κ. Διαμάντη. Ἀθῆναι 1970, σ. 152.

32. Μ. Michaud-Poujoulat, Correspondance d’Orient (1830-1831), τόμ. 1ος. Bruxelles 1841, σ. 62, ἀναφ. ὑπὸ Ἀπ. Βακαλοπούλου, ὅ.π., σ. 222.

33. Γιὰ ἕναν πλήρη κατάλογο τῶν δημοσιευμάτων τοῦ Παλαιολόγου στὴν ἐφημ. Ἀθηνᾶ , βλ. Ἑλένης Μπελιᾶ, « Ἡ «Ἠώς» …», ὅ.π., σ. 244.

34. Ἡ περίοδος ποὺ μεσολαβεῖ ἀνάμεσα στὴ δολοφονία τοῦ Καποδίστρια (27 Σεπτεμβρίου 1831) καὶ στὴν ἄφιξη τοῦ Ὄθωνος, ὡς βασιλέα τῆς Ἑλλάδος (20 Ἰανουαρίου/8 Φεβρουαρίου 1833) ἔχει καθιερωθεῖ στὴν ἱστορικὴ ἐπιστήμη ὡς ἡ «περίοδος τῆς Ἀναρχίας». Κ. Βακαλοπούλου, Ἡ Περίοδος τῆς Ἀναρχίας (1831-1833). Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1984. Πρβ. Ν. Κασομούλη, Ἐνθυμήματα Στρατιωτικὰ τῆς Ἐπαναστάσεως τῶν ἑλλήνων. Εἰσαγωγή-Σημειώσεις Γ. Βλαχογιάννη, τόμ. Γ’. Ἀθῆναι 1942 [ἀνατ. Δημιουργία 1998], σσ. 457-460. G. Finlay, History of Greek Revolution and the Reign of King Otho. London 1877, μτφ. ἱστορία τῆς ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως. Πρόλογος Γ. Κορδάτου. Ἐπιμέλεια καὶ σχόλια Τ. Βουρνᾶ, τόμ. Β’. Ἀθήνα: ὁ Κόσμος, n.d., σσ. 235-270. Στ. Παπαδοπούλου, ἱστορία τῆς Νεωτέρας ἑλλάδος, τόμ. Α’. Ἡ «ἑλληνικὴ Πολιτεία» (1828-1832). Ἰωάννινα 1979, σσ. 88-103.

Ἡ πρώτη τριμελὴς Διοικητικὴ Ἐπιτροπὴ ποὺ συστάθηκε τὴν ἑπομένη τῆς δολοφονίας τοῦ Ι. Καποδίστρια, ἀποτελουμένη ἀπὸ τοὺς Αὐγουστῖνο Καποδίστρια, Θ. Κολοκοτρώνη καὶ Ἰωάννη Κωλέττη, συνεκάλεσε τὴν Ε’ Ἐθνικὴ Συνέλευση στὸ Ἄργος (5/17 Δεκεμβρίου 1832), χωρὶς τὴν παρουσία τοῦ Κωλέττη, ὁ ὁποῖος εἶχε προσχωρήσει στοὺς «ἀντικυβερνητικούς», καὶ ἐψήφισε στὸ Ναύπλιο τὴν 15/27 Μαρτίου 1832, τὸ «Ἡγεμονικὸν Σύνταγμα», τὸ ὁποῖο λόγω τοῦ ἐμφυλίου πολέμου οὐδέποτε ἐφαρμόσθηκε.

Ἡ οὐσιαστικὴ παρέμβαση τῶν ξένων λόγω τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ὡδήγησε τὸν Αὐγουστῖνο Καποδίστρια στὴν παραίτηση καὶ στὴ φυγή του ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα (28 Μαρτίου/9 Ἀπριλίου 1832). Ἡ πενταμελὴς Διοικητικὴ Ἐπιτροπὴ ἀποτελουμένη ἀπὸ τοὺς Κολοκοτρώνη, Ζαΐμη, Μεταξᾶ, Βουδούρη καὶ Κωλέττη ἔδωσε τὴ θέση της σὲ ἑπταμελῆ τῶν Γ. Κουντουριώτη, Δ. Ὑψηλάντη, Α. Ζαΐμη, Α. Μεταξᾶ, Ἰω. Κωλέττη, Δ. Πλαπούτα καὶ Σπύρ. Τρικούπη, τοῦ προέδρου αὐτῆς ἐναλλασσομένου κατὰ μῆνα, ἀρχῆς γενομένης μὲ τὸν Κουντουριώτη. Σπ. Μαρκεζίνη, Πολιτικὴ Ἱστορία τῆς Νεωτέρας Ἑλλάδος 1828-1964, τόμ. Α’. Ἀθῆναι: Πάπυρος, 1966, σσ. 88-90.

35. Δ. Ζωγράφου, Ἱστορία τῆς παρ’ ἡμῖν γεωργικῆς ἐκπαιδεύσεως. Ἀθῆναι 1936, σ. 44.

36. Γρ. Παλαιολόγου, Γεωργικὴ καὶ Οἰκιακὴ Οἰκονομία, τόμ. Α’. Ναύπλιον 1833, τόμ. Β’. Ἀθῆναι 1835 [ἀνατ. Ἀθῆναι 1887].

37. Γρ. Παλαιολόγου, «Περὶ Γεωργίας καὶ Βιομηχανίας», ἐφημ. Ἀθηνᾶ 10, 14 καὶ 17 Ἰουνίου 1833, ἀναδημ. εἰς Δ. Ζωγράφου, Ἱστορία τῆς παρ’ ἡμῖν Γεωργικῆς Ἐκπαιδεύσεως, τόμ. Α’. Ἀθῆναι: Ὑπουργεῖον Γεωργίας, 1936, σσ. 34-40, ἀναδημ. εἰς Μ. Ψαλιδοπούλου, ἐπιμ., Κείμενα γιὰ τὴν ἑλληνικὴ βιομηχανία τὸν 19ο αἰώνα. Φυσικὴ ἐξέλιξη ἢ προστασία; Ἀθήνα: Τεχνολογικὸ Ἵδρυμα ΕΤΒΑ, 1994, σσ. 25-45.

38. Δ. Ζωγράφου, Ἱστορία τῆς παρ’ ἡμῖν Γεωργικῆς Ἐκπαιδεύσεως, ὅ.π., σ. 45.

39. Γρ. Παλαιολόγου, « Περὶ Γεωργίας καὶ Βιομηχανίας», ὅ.π., εἰς Μ. Ψαλιδόπουλον, ἐπιμ., Κείμενα γιὰ τὴν … ὅ.π., σ. 29.

40. ΓΑΚ, Ὀθωνικὸ Ἀρχεῖο, Ὑπουργεῖο Ἐσωτερικῶν, φ. 236.

41. Γρ. Παλαιολόγου, «Γεωργία καὶ Βιομηχανία. Ἔκθεση παρουσιασθεῖσα στὴν Γραμματεία τῆς Ἐπικρατείας», ἐφημ. Ἀθηνᾶ 10, 14 καὶ 17 Ἰουνίου 1833.

42. Ἀναδημοσιεύθηκε στοῦ Λ. Καλλιβρετάκη, Ἡ δυναμική τοῦ ἀγροτικοῦ ἐκσυγχρονισμοῦ στὴν Ἑλλάδα τοῦ 19ου αἰώνα. Ἀθήνα: Μορφωτικὸν Ἰνστιτοῦτον ΑΤΕ, 1990, Παράρτημα 4, σσ. 358-362.

43. Ἐφημ. Ἀθηνᾶ φ. 475 (29.9.1837), σ. 1959

44. Δὲν ἀποκλείουμε νὰ ἐπηρεάσθηκε ὁ Παλαιολόγος ἀπὸ τὴ διδασκαλία τοῦ Saint-Simon κατὰ τὴ διάρκεια τῶν σπουδῶν του στὴ Γαλλία, ἂν καὶ οὐδαμοῦ ἀναφέρεται ὅτι ὑπῆρξε ὀπαδὸς τοῦ Γάλλου οἰκονομολόγου καὶ φιλοσόφου. Χ. Μπαλόγλου,«Προσπάθειες διαδόσεως τῶν ἰδεῶν τοῦ Saint-Simon καὶ πρακτικῆς των ἐφαρμογῆς στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο 1825-1837», Σπουδαὶ 53 (3) (2003) 77-108, ἐδῶ σ. 94.

45. Δ. Ζωγράφου, Ἱστορία τῆς παρ’ ἡμῖν… ὅ.π., σ. 56.

46. Γρ. Παλαιολόγου, Ὁ Πολυπαθής, τόμ. Α’. Ἀθῆναι 1839, τόμ. Β’. Ἀθῆναι 1840 [ἀνατ. 1989]. Πρβ. Μαλαματάρη-Φαρίνου, «ἑλληνικὸς Ζιλβάζιος: Ὁ Πολυπαθής τοῦ Γρ. Παλαιολόγου», ἐπιστημονικὴ ἐπετηρὶς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Τμῆμα Φιλολογίας, Α(1991) σσ. 297-324. Η. Τοnnet, «ἐπιδράσεις τῆς γαλλικῆς λογοτεχνίας τοῦ 18ου αἰώνα στήν ἑλληνικὴ πεζογραφία ἀπὸ τὸν Ρήγα καί τὸν Στέφανο Δημητριάδη ἓως τὸν Γρηγόριο Παλαιολόγο», Παρνασσὸς ΜΑ’ (1995) σσ. 5-14. Γ. Κεχαγιόγλου, «ὀθωμανικά συμφραζόμενα τῆς ἑλληνικῆς ἔντυπης πεζογραφίας. ἀπὸ τὸν Γρηγόριο Παλαιολόγο ὥς τὸν Εὐαγγελινὸ Μισαηλίδη», Ν. Βαγενᾶ, ἐπιμ. ἀπὸ τὸν Λέανδρο στὸν Λουκῆ Λάρα. ἡράκλειο: Πανεπιστημιακές ἐκδόσεις Κρήτης, 19992, σσ. 79-83, ἐδῶ σ. 85, ὅπου τὸ χαρακτηρίζει «ἀπολαυστικὸ σατιρικὸ ἀριστούργημα». ἂννας Κατσιγιάννη, «Ἕνας ἄνισος ἀγώνας δρόμου. ἐκδοτικές πληροφορίες γιὰ τὰ πρῶτα ἑλληνικὰ μυθιστορήματα», εἰς Ν. Βαγενᾶ, ἐπιμ., ἀπὸ τὸν Λέανδρο... ὅ.π., σσ. 31-41.

47. Γρ. Παλαιολόγου, ὅ.π., σσ. 247-253.

48. Γρ. Παλαιολόγου, Ὁ Ζωγράφος, τόμοι Α’-Β’. Ἀθῆναι 1842 [ἀνατ. μὲ φιλολογικὴ ἐπιμέλεια Α. Ἀγγέλου. Ἀθήνα 1989 [Ἵδρυμα Ἑλένης καὶ Κώστα Οὐράνη ἄρ.7]]. Πρβ. Ἀπ. Σαχίνη, Τό Νεοελληνικό Μυθιστόρημα. Ἀθήνα 1958, σσ. 61-65. Δ. Τζιόβα, «ἀπὸ τὴ μυθιστορία στὸ μυθιστόρημα. Γιὰ μιὰ θεωρία της ἑλληνικῆς ἀφήγησης», Ν. Βαγενᾶ, ἐπιμ., ἀπὸ τὸν Λέανδρο... ὅ.π., σσ. 9-30, εδώ σσ. 20-22.

49. Γρ. Παλαιολόγου, Ὁ Ζωγράφος.. ὅ.π., σσ. 18-24.

50. Γρ. Παλαιολόγου, Ὁ Ζωγράφος.. ὅ.π., σ. 138.

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

Α. Ι. Κ. Ἀρχεῖον Ἰωάννη Καποδίστρια, τόμοι Ζ’-Ι’, ἐπιμ. Κ. Δαφ-

νῆ. Κέρκυρα: Ἑταιρεία Κερκυραϊκῶν Σπουδῶν,

1986-1987

ΑΤΕ Ἀγροτικὴ Τράπεζα Ἑλλάδος

Β. Δ. Βασιλικὸν Διάταγμα

ΓΑΚ Γενικὰ Ἀρχεῖα τοῦ Κράτους

ΓΕΕ Γενικὴ Ἐφημερὶς τῆς Ἑλλάδος

Correspondance E. A. Betant, Correspondance du comte J.

Capodistrias, President de la Grece, τόμοι Α-Δ.

Génève 1834. Ἐπιστολαὶ Ι.Α. Καποδίστρια,

Κυβερνήτου τῆς Ἑλλάδος, διπλωματικαὶ καὶ

ἰδιωτικαί, γραφεῖσαι ἀπὸ 8 Ἀπριλίου 1827 μέχρι 26

Σεπτεμβρίου 1831, συλλεγεῖσαι μὲν καὶ

καταταχθεῖσαι φροντίσι τῶν ἀδελφῶν αὐτοῦ,

ἐκδοθεῖσαι δὲ παρὰ Ε. Α. Βetant,ἑλληνιστὶ δὲ

ἐκδίδονται δαπάναις Π.Δ. Στεφανίτση, Λευκαδίου,

ἰατροῦ, μεταφρασθεῖσαι ἐκ τοῦ γαλλικοῦ παρὰ Μ.

Σχινᾶ, τόμοι Α’-Δ’. Ἀθήνησιν 1841.

ΦΕΚ Φύλλον Ἐφημερίδος τῆς Κυβερνήσεως

ΝΕΒ Νέα Ἑλληνικὴ Βιβλιοθήκη

ΣΣΕ Στρατιωτικὴ Σχολὴ Εὐελπίδων